Hoe het Urgenda-arrest binnen de Hoge Raad werd voorgekookt

Prof. mr. Jaap Spier, internationaal klimaatactivist, maar ook advocaat-generaal bij de Hoge Raad. (Beeld: YouTube).

Auteur: Redactie Cultuur onder vuur.

De wereld heeft “behoefte aan juridisch activisme”. Met name op klimaatgebied. Dat verkondigde de advocaat-generaal (AG) bij de Hoge Raad, mr. Jaap Spier, in 2016. Op dat moment liep de Urgenda-zaak al. De rechtbank had er op 24 juni 2015 uitspraak over gedaan en het gerechtshof Den Haag zou het op 10 oktober 2018 bekrachtigen. Bovendien zou de Hoge Raad na een positief advies van plv. procureur-generaal Frans Langemeijer en advocaat-generaal Mark Wissink – collega’s van Spier – met het Urgenda-arrest de overwinning compleet maken. Achteraf blijkt actiegroep Urgenda dus op alle niveaus van de rechter vrij baan gekregen te hebben. Juridisch was het zeilen bij mooi weer. Maar hoe kwam dat?

Juridisch activisme

Het spraakmakende arrest van december 2019, waarin de Hoge Raad feitelijk als ‘wetgever-plaatsvervanger’ optreedt en de regering het bevel geeft voor minder CO2-uitstoot te zorgen, is opgenomen in Nederlandse Jurisprudentie van 8 februari 2020, voorzien van annotatie door … dezelfde Jaap Spier. Dan geen AG meer, want per 1 september 2016 heeft hij die functie verlaten. Wat heeft de oud-AG bij de Hoge Raad te melden over het arrest, dat het advies van zijn collega’s zo keurig overneemt? Dat het zeker geen “juridisch activisme” genoemd mag worden, omdat de motivatie “solide” is. Spier legt het er dik bovenop: hij gaat zover te stellen dat als de Hoge Raad de machtenscheiding wel gerespecteerd had en klimaatzaken aan de politiek gelaten, dát pas juridisch activisme geweest zou zijn en wel van verwerpelijke conservatieve snit. Want, betoogt Spier, “tot de kern teruggebracht was dit een eenvoudige zaak.” Doorbreking van de machtenscheiding en oprekking van het EVRM “een eenvoudige zaak”? Daar denken veel juristen toch anders over. Maar het Urgenda-arrest past natuurlijk wel prima in zijn klimaatactivistisch kraampje. Zou Spier niet beseffen hoe ongeloofwaardig zijn annotatie is, juist van zijn hand?

‘Misleidende beeldvorming’

Als er ooit een slager was die zijn eigen vlees keurde, dan is het wel prof. Jaap Spier. Dat beseft hij zelf ook, want in zijn afscheidsinterview uit 2016 met De Groene Amsterdammer lijkt hij zich van zijn dubbele petten – magistraat, klimaatactivist, hoogleraar – zeer wel bewust. Beschreven als “vooraanstaande Nederlandse jurist die hardop pleit voor een sterkere rol van de rechter in de bestrijding van klimaatverandering” stelt Spier zich volgens het interview aanvankelijk nog opvallend “terughoudend” op. Waarom? Hij is dan nog AG en “het gevaar van misleidende beeldvorming ligt op de loer.” Daarom wil Spier alleen maar over het klimaat spreken als de opnameapparatuur uitgaat: “Kan dat ding uit?” Waarna hij uitbarst in een “bevlogen exposé over de urgentie van het klimaatprobleem”. De vraag is: waarom mocht dat “bevlogen exposé” van de AG bij de Hoge Raad niet op de band? Wat had Spier te verbergen?

‘Voortrekkersrol van Jaap Spier’

Het is duidelijk dat de “misleidende beeldvorming” waar Spier beducht voor is, gewoon het noemen van de feiten is. Want niet alleen heeft Spier zich als AG bij de Hoge Raad nadrukkelijk klimaatactivistisch uitgelaten (en daarbuiten nog veel meer), hij wordt in het Urgenda-advies van zijn collega’s bij de Hoge Raad maar liefst twaalf maal aangehaald. Niet zo gek, want Spier is dan al jarenlang bezig zich nadrukkelijk als klimaatjurist te positioneren. Al in 2009 schijft hij ongevraagd in een conclusie voor de Hoge Raad, in een terzijde bij een heel andere zaak: “Uitgaande van de heersende opvatting dat de gevolgen, zelfs in de meest gunstige scenario’s waarin de uitstoot van CO2 reeds op zéér korte termijn vergaand zal worden beperkt, de komende decennia hoe dan ook veel ernstiger zullen worden, staat de wereld nog heel veel rampspoed te wachten. Het zal het uiterste vergen van de samenleving om de gevolgen van al deze rampspoed op naar omstandigheden billijke wijze op te lossen.” In een Liber Amicorum voor Spier refereert een hooggeleerde collega aan het Urgenda-arrest en prijst “de voortrekkersrol van Jaap Spier (ook) op dit terrein.” Zelfs de rechtswetenschap erkent dus de rol van Spier achter het Urgenda-arrest.

‘Opmerkelijk activistisch’

Als het Urgenda-arrest in 2019 bekend wordt, herinnert oud PvdA-politicus en commentator Ronald Plasterk zich weer het “opmerkelijk activistisch” afscheidsinterview met Spier (met foto genomen bij de Hoge Raad) en stuurt er de volgende tweet over uit:

Zoals dat dan gaat, krijgt Plasterk direct weerwoord van een collega-jurist die voor Spier in de bres springt. Hij toch geen AG meer? Spier heeft toch niks rechtstreeks met de ‘klimaatzaak’ te maken? Maar Plasterk laat zich niet van de wijs brengen:

Plasterk brengt ons bij de kern van de zaak. Zelf weet Spier heel goed “dat het niet deugt”. Daarom probeert hij zich voor het interview in te dekken en waarschuwt dat hij “het achterste van zijn tong niet kan laten zien”. Maar aan het eind van zijn AG-schap wil hij maar wat graag de eer van zijn dikastocratisch klimaatactivisme opstrijken. Een klimaatactivisme dat de onpartijdigheid van de rechtspraak ondermijnt, maar waar hij vanuit de Hoge Raad nooit voor is teruggefloten. Kennelijk omdat zijn collega’s het delen. Een klimaatactivisme dat bovendien zéér ver gaat. Want met het “Oslo manifest” doelt Plasterk op de Oslo Principles on Global Climate Change Obligations, een internationale handleiding uit 2015 voor rechters en andere juristen hoe je vanuit je functie of ambt klimaatactivisme moet bedrijven. Nou, daar weet de initiatiefnemer van de Oslo Principles echt alles van, want dat is – het wordt vervelend – Jaap Spier, op dat moment nog volledig in functie als AG bij de Hoge Raad.

‘Minst genomen opmerkelijk’

Kortom, het hele traject dat Urgenda heeft doorlopen, heeft Spier in de jaren voor 2015 al met internationale collega’s doordacht en uitgewerkt en als handreiking voor andere klimaatjuristen in het Engels gepubliceerd. Hij heeft het juridische klimaatactivisme, om met Plasterk te spreken, “uitgevonden en aangemoedigd”. Overigens met hulp van onder meer een andere voormalige AG, Toon Huydecoper, en een rechter van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Elisabeth Steiner. Notabene in Spiers eigen feestbundel (die dan ook de titel Spier-bundel draagt) noemt een collega-rechtsgeleerde het “internationaal- en staatsrechtelijk minst genomen opmerkelijk” dat de Oslo Principles zichzelf boven “andersluidende nationale wetten of internationale overeenkomsten” stellen. Want artikel 12 leert: “Staten en ondernemingen moeten de in deze beginselen vervatte verplichtingen naleven, zelfs indien de desbetreffende nationale wetgeving of internationale overeenkomsten, ongeacht of deze of later afgekondigd, lagere normen stellen en dus zouden resulteren in minder vermindering van broeikasgasemissies.” Hoe pretentieus en dictatoriaal kun je zijn? Geen wonder dat de Hoge Raad het geen probleem vindt met het Urgenda-arrest de staat te commanderen en de machtenscheiding te schenden.

Rechterlijke onpartijdigheid

Nu hebben magistraten, ter bescherming van de noodzakelijke geloofwaardigheid van de rechtspraak, bij wet de strikte opdracht alle “feiten of omstandigheden” te vermijden “waardoor de rechterlijke onpartijdigheid schade zou kunnen lijden”. Let op dat “zou kunnen”: zelfs het oproepen van de schijn, hoe weinig fundament die in de werkelijkheid ook mag hebben, dient koste wat koste vermeden te worden, omdat zelfs de minste schijn de geloofwaardigheid van de rechter al aantast. Maar bij Spier is van schijnbare belangenverstrengeling geen sprake: zoals we gezien hebben is die volkomen feitelijk, reëel en aantoonbaar. Het spreekt daarom boekdelen dat hij als AG vanuit de Hoge Raad nimmer ter verantwoording geroepen is, hoe zwaar zijn interne en externe klimaatactivisme de rechtspraak ook compromitteert. Dat kan maar tot één conclusie leiden: men staat erachter. Het Urgenda-arrest was dus een gelopen race. De rechterlijke macht in Nederland – zittende en staande magistratuur – wordt gedomineerd door klimaatjuristen en prof. Jaap Spier is hun profeet.

***