Fritz Vahrenholt over het groene beleid in Duitsland

 

Dat zal van Duitsland een ontwikkelingsland maken.

Door Fritz Vahrenholt.

Vertaling: Tom Hoornstra.

Videokanaal: Kettner-Edelmetalle (Dominik Kettner).

Als u gaat tanken, dan betaalt u al € 0,13 CO2 heffing per liter. En dat bedrag stijgt elk jaar. En dat gaat naar minister Habeck en hij draagt dat vervolgens af aan de eigenaren van zon- en windparken. Ja, de autobezitter moet fors bloeden; neem nou het door ons met 4 miljard euro gefinancierde Chinese project dat de duitse autobezitters bij elkaar gespaard hebben. Daarmee zou men in China de CO2-uitstoot gaan verminderen. Maar toen men ging kijken wat ermee gedaan was stond er alleen maar een groot kippenhok.

En dat brengt ons tot de vraag “waar is onze regering eigenlijk mee bezig ?”. Op zich kwam het idee van de groenen, maar het zou netjes zijn geweest als ze hadden gezegd: we laten het landsbelang deze keer prevaleren boven het partijbelang; onze burgers hebben ten slotte ook belangen. Dat zou grootse politiek geweest kunnen zijn. En het komende weekend zullen we er wellicht al achter komen wat het betekent om je vertrouwen voor je elektriciteitsvoorziening volledig in handen te leggen van zon- en windenergie.

Want gaat Frankrijk ons dan toch nog redden (met zijn kernenergie).

Er is geen enkel ander land dat denkt het met 100% zon- en windenergie te gaan doen. En Duitsland was dom genoeg om afstand te doen van zijn kerncentrales. Want door die beslissing zijn de elektriciteitsprijzen fors gestegen, zelfs in de ons omringende landen. En dat zal vast wel consequenties gaan hebben.

Het is me een grote eer om wederom in gesprek te gaan met professor dr. Fritz Vahrenholt. Hij is president commissaris van Arubis AG en hij was in de jaren 90 wethouder van milieu in Hamburg (namens de SPD).

Bovendien is hij klimaatonderzoeker en auteur van onder andere zijn meest recente boek ‘De grote energiecrisis’. Ik had het er reeds met prof.dr. Vahrenholt over dat de media er niet voor terugdeinzen om opzettelijk bepaalde mensen in een kwaad daglicht te stellen.

En dat doet zeker terzake als we kijken naar het elektriciteitstekort wat met enige regelmaat opspeelt bij onze energievoorziening. Want de franse politica heeft onlangs gedreigd om Duitsland niet langer meer te helpen met hun kernenergie. Maar dat zou bij ons tot catastrofale gevolgen kunnen leiden. Waarom dan toch dat vasthouden aan de waanzin van de energietransitie, terwijl toch kernenergie duidelijk de betere keuze is. Met dit alles rekent prof.dr. Fritz Vahrenholt hier af.

Maar ook met de stoplichtregering en met alle consequenties van hun beleid, zoals de explosief stijgende stroomprijs en daar krijgen zowel de bedrijven als de burgers last van. Bovendien stelt hij de vraag hoe of het mogelijk is dat de regering ermee instemt dat 4,5 miljard euro eenvoudigweg verduisterd wordt. We gaan flink aan de slag en we zullen met interessante informatie komen. Ik ben bijzonder verheugd over dit vraaggesprek met u, professor dr. Fritz Vahrenholt. Wat fijn dat u tijd heeft vrijgemaakt voor dit gesprek. Ik ben er zeker van dat we met nieuwe onthullingen zullen komen. Hartelijk welkom meneer Vahrenholt. De eerste vraag die ik u wil stellen is de volgende. Hoe ziet u de rol van de media?

De rol van de media

Het is begrijpelijk dat de media graag uitdagende krantenkoppen neerzetten en daarbij is het duidelijk geworden dat het thema klimaatverandering nogal overdreven wordt.

Ze maken van elke regenbui een klimaatramp en elke warme dag wordt voorgesteld alsof de aarde ten onder gaat. Bovendien zitten er onder de journalisten veel ideologisch groen denkende activisten, die zich niet langer als journalist opstellen, maar als politiek meningsverbreider en daarbij graag gebruik maken van bangmakerij. En dat leidt er uiteindelijk toe dat de politiek overmatig reageert en daarbij volstrekt verkeerde besluiten neemt. Zij worden mede aangestuurd door de media en dat maakt een verstandig energiebeleid praktisch ondoenlijk.

Andersdenkenden in diskrediet brengen

In het voorgesprek hadden we het over uw loopbaan; u heeft in de industrie gewerkt ook in de olie en gasindustrie en dat wordt met name door uw tegenstanders gebruikt om u in diskrediet te brengen. Heeft u daar ook ervaring mee en in hoeverre heeft men getracht uw woorden in de mond te leggen ?

Ja, natuurlijk, ik ben bijna elke week in Duitsland op pad en als ik dan de lokale nieuwsbladen inkijk, dan wordt ik al snel als klimaatontkenner neergezet, of er wordt gezegd dat ik banden met de olie- en gas of kolenindustrie gehad zou hebben. Wat dat betreft kan ik u allen vertellen dat ik 12 jaar lang bestuursvoorzitter ben geweest bij Shell Duitsland en bij RWE Energy Repower. Maar gedurende al die tijd heb ik me bezig gehouden met hernieuwbare energie.

Ik heb me bij Shell bezig gehouden met hernieuwbare energie. Ik heb de zonne-energie afdeling daar opgezet en ik heb een windkracht-onderneming opgericht. Dat bedrijf was indertijd beursgenoteerd en qua grootte de nummer drie op het gebied van windenergie. De eerste grote windturbine die we op zee geplaatst hebben draagt mijn naam: “Fritz” staat er met grote letters op.

Vervolgens heb ik bij RWE de windturbine-tak tot bloei gebracht. Daaruit blijkt wel dat ik geen enkel bezwaar tegen windturbines heb. Het punt waar ik moeite mee heb is de gedachte dat we onze totale energievoorziening, inclusief de warmtevoorziening en de mobiliteit zouden kunnen laten draaien op zon- en windenergie, want dat is technisch gezien onmogelijk en daarbij ook nog eens onbetaalbaar.

Over het feit dat de banken een risico vormen voor ons geldsysteem en voor ons spaargeld, daarover ga ik in gesprek met iemand die goed bekend is met het bankwezen, en met enkele andere financiëel experts op 30 juli om 19:00 uur. Een team van 5 deskundigen heeft diverse jaarrekeningen van banken bestudeerd en een voorlopie conclusie is dat er nogal wat zaken verzwegen zijn.

We moeten ervoor waken dat een eventuele nieuwe bankencrisis niet de slopershamer van onze economie zal gaan worden. Denk maar even terug aan het failissement van Credit Suisse in het jaar 2023. U kunt zich nog opgeven voor dit webinar. En ik zou het fijn vinden als u daarbij kunt zijn. De mogelijkheid tot aanmelding treft u onderaan deze video aan. En nu vervolgen wij het gesprek met professor dr. Fritz Vahrenholt. Als we de woorden van onze minister van economische zaken, de heer Habeck, moeten geloven.

Er wordt wel beweerd dat we alleen nog maar een paar accu’s hoevenn te installeren en dan zijn we klaar. Maar waarom lukt dat dan niet zo ? En natuurlijk zijn de kosten een fors probleem. Volgens de minister moet de overtollige stroom gewoon (even) opgeslagen worden en dan kunnen we er daarna gebruik van gaan maken. Maar dat schijnt toch niet zo eenvoudig te zijn.

Inderdaad, het probleem dat zich voordoet is, dat de regering niet wenst in te zien dat het wisselvallige karakter van zon- en wind de levering zo onvoorspelbaar maakt. We moeten helaas leven met het feit dat het 120 dagen per jaar bijna windstil is in Duitsland.

En bovendien schijnt ‘s nachts de zon niet en dat schijnt nu langzaam bij onze bestuurders door te dringen. We moeten niet alleen de dagoverschotten bufferen, maar ook de seizoensoverschotten. En zelfs de jaarlijkse overschotten, want er zijn nu eenmaal jaren met veel wind en jaren met weinig wind. En dat maakt het zo ingewikkeld. Want de stabiliteit op ons elektriciteitsnet is in het geding. Want op elk moment moet de stroomafname van het net gecompenseerd worden door de stroomlevering aan het net.

De levering moet met de juiste netfrequentie gebeuren en ook dat brengt kosten met zich mee. De bufferstrategie die men nu voorstaat is door middel van waterstof. De oorspronkelijke gedachte was om het met accu’s te gaan doen, maar dat is werkelijk onbetaalbaar. Maar als je uit zon- en windstroom eerst waterstof maakt en dan uit die waterstof (op een ander moment) weer elektriciteit gaat maken, dan ben je al vier maal zo duur uit. En dat is een natuurkundige wet, je raakt bij die omzettingen nu eenmaal veel warmte kwijt die je niet gebruiken kunt. En met stroom die 4 maal zo duur is, zijn we uitgerangeerd op de internationale handelsmarkt.

Maar de burgers merken ook dat de elektriciteitsprijs steeds hoger wordt. Ondanks het feit dat de media ons vertellen dat het steeds goedkoper gaat worden. De staatsbegroting had een tekort van 20 miljard vanwege het volgende. Wanneer het erg hard waait in Duitsland, dan wordt er veel stroom op het net gezet. Er is dan een groot aanbod. De stroomprijs zakt dan en naarmate het aanbod stijgt zal de stroomprijs naar nul zakken. En vervolgens zakt de stroomprijs tot onder nul. In de praktijk betekent dat, dat de overtollige stroom aan het buitenland wordt aangeboden met geld toe. Dus dat kost ons geld.

Maar de aanbieders van die stroom, de eigenaren van zonnepanelenparken en windfarms, die hebben een contractuele gegarandeerde vergoeding van € 0,073 per kWh voor windstroom en € 0,10 per kWh voor zonnestroom. En die garantie geldt voor een loopduur van 20 jaar. De kosten van die regeling komen voor rekening van de minister van financiën, Christian Lindner. Hij moet maar zien hoe of hij die 20 miljard bij elkaar harkt, terwijl er slechts 10 miljard in de begroting stond.

Maar dat bedrag zal elk jaar hoger worden. Wat daarbij ook een rol speelt is, dat als er teveel wind staat, dat er dan aan eigenaren gevraagd wordt om hun windmolens stop te zetten. Maar tijdens dat opzettelijk stopzetten worden ze gewoon doorbetaald, alsof ze wèl zouden hebben geleverd. Die kosten worden verhaald door de netbeheerkosten in rekening bij de gebruikers te brengen. Zodoende stijgen ook de netbeheerkosten drastisch.

Daarbij komt nog dat we extra bekabeling moeten aanleggen en dat is duur. En we moeten de netbalans regelen. Want als de wind wegvalt, dan moeten er centrales bijgeschakeld worden. Dat regelen van de netbalans wordt op deze manier erg duur.

Want door de energietransitie zijn de netbeheerkosten reeds opgelopen tot 15 miljard euro per jaar. En dat gaat elke klant merken, want onderaan de afrekening staan de netbeheerkosten vermeld. Die netbeheerkosten vielen vroeger heel erg mee, dat is nu met € 0,04 per kWh gestegen. Wat betekent dat op een verbruik van 500 Terawattuur (met 3 cent per kWh kom je bij 500 TWh uit op 15 miljard euro) want als we naar 100% zon en wind zouden gaan, dan wordt het financieel helemaal onbetaalbaar. Dan krijgen we vier maal zo veel onbruikbare stroom als tegenwoordig. En zelfs al zou je dat kunnen bufferen, dan gaan de netbeheerkosten naar 60 tot 80 miljard per jaar.

En als we daar zijn aangeland dan is er geen industrie meer in Duitsland, maar de welstand van de privé personen is dan meteen geheel verdwenen. En we moeten ons dan de vraag gaan stellen, wat willen we hier eigenlijk mee bereiken ? We hebben dan een goed werkende energievoorziening ingeruild voor een die vier maal zo duur is. De voorstanders van die strategie zullen dan zeggen: ja, maar dan zijn we CO2 –neutraal. Maar voordat we daar op ingaan, moeten we eens nagaan wat de Duitse bijdrage aan de wereldwijde CO2-emissie eigenlijk is.

Want waar neemt die CO2-emissie dan eigenlijk toe, want bij ons is die fors gedaald, bij ons is die 40% gedaald. En China heeft in die zelfde tijd een veelvoud van onze emissie uitgestoten. Dat kunt u in deze grafiek zien. China heeft ons ingehaald, niet alleen als land totaal, maar ook per persoon. In China wonen 1,5 miljard mensen en ze stoten per persoon meer uit dan de Duitsers (in Duitsland 83 miljoen inwoners, 18 maal zo weinig).

Nu ben ik nog steeds werkzaam in de industrie en op dat gebied is China onze voornaamste concurrent. En wij verkopen bijvoorbeeld koper en staal op de wereldmarkt en China ook. En in Duitsland zit er een CO2-heffing op onze produkten en in China niet. Dat betekent dat wij op de duur niet meer met China kunnen concurreren.

En hetzelfde geldt voor Amerika. Zowel China als Amerika betalen voor elektriciteit één derde tot de helft van wat wij moeten betalen. Op de elektriciteitsbeurs betalen wij tegenwoordig 8 tot 9 cent per kWh en de Chinezen betalen 3 cent per kWh. Die hoge prijs voor elektriciteit hangt als een molensteen aan de hals van de duitse industrie.

Het is alsof men wil zeggen gaat u maar eens een wedstrijdje hardlopen tegen de wereldkampioen.

CO2-emissie van Duitsland vergeleken met China

Ik dank u voor uw toelichting. Kunt u nog eens ingaan op onze emissiereductie tot het jaar 2030 en dat in vergelijking met de chinese emissie ?

Ja, daar moet ik nog even aan rekenen. China draagt voor één derde bij aan de totale CO2 emissie van de wereld. Dat komt neer op 12 miljard ton CO2 per jaar. Maar volgens het klimaatakkoord van Parijs mag China tot het jaar 2030 zijn jaarlijkse emissie nog verhogen. De afgelopen jaren bedroeg die toename 3 miljard ton CO2 per jaar, maar nu heeft China aangekondigd dat daar nog 50% bij gaat komen. Zij hebben kolen nu eenmaal voorhanden en volgens ‘Parijs’ mogen ze die verstoken. Meer wordt er niet over gezegd. Maar in Duitsland wordt erop gehamerd, dat wij onze afspraken uit Parijs moeten nakomen.

En het stug vasthouden aan dergelijke afspraken is de oorzaak van dit catastrofale beleid. Zelfs het duitse constitioneel hof heeft geoordeeld dat wij onze CO2-uitstoot nog verder moeten reduceren tot nul, want dat zouden wij in Parijs hebben afgesproken. Maar klopt dat wel ? In Parijs is namelijk in werkelijkheid afgesproken dat elk land gaat doen wat hij kan, geheel vrijwillig. En daar is ook afgesproken dat China als een ontwikkelingsland wordt beschouwd en ontwikkelingslanden hoeven tot 2030 hun emissie niet te verlagen.

China is echter de belangrijkste exporteur over de hele wereld van diverse goederen en van industrieprodukten. En daarbij is China ontheven van de inspanningsverplichtingen uit het klimaatakkoord van Parijs. In 2017 heeft China aangekondigd dat ze hun CO2 emissie met 50% per jaar zullen gaan verhogen tot aan het jaar 2030. En wij (Duitsland) hebben aangekondigd dat we in 2030 een reductie van 55% zullen hebben bereikt. Iedere leek kan zien dat daar wat scheef loopt. De verhoudingen zijn zoek en voor het klimaat maakt het geen enkel verschil of die CO2 emissie nu uit Duitsland komt of uit China.

Waarom de huidige energiepolitiek gedoemd is te mislukken

Maar professor Vahrenholt, hoe moeten wij hier nu mee omgaan, want als dit zo verder gaat, dan worden wij een ontwikkelingsland. Hoe kunnen ze dat nou zo hebben afgesproken in Parijs. En wat is uw mening hoe of het verder gaat met de energietransitie in Duitsland ? Waarom duurt dat zo lang, we zijn er al zó lang mee bezig.

Ik ben persoonlijk wel een fan van de hernieuwbare energie en ik vind het volkomen logisch om zonnepanelen op mijn dak te hebben waar we 1100 tot 1200 uur zon kunnen verwachten. En om zelf daarmee wat stroom te kunnen opwekken. En ik vind windenergie heel mooi, maar alles wat 50% aandeel hernieuwbare energie op het net te boven gaat, maakt het bijzonder moeilijk om het net dan nog stabiel te houden. De grootste denkfout die gemaakt is, dat men onvoldoende beseft heeft dat zon en windstroom niet op ieder moment beschikbaar is. De tweede denkfout is, dat men dacht zonder backup systeem te kunnen. Dat backup systeem treedt in werking als de zon niet schijnt en de wind niet waait. Onze kerncentrales zorgden daar mede voor. Maar die hebben we nu niet meer.

De allergrootste beleidsfout was wel om onze kerncentrales te sluiten. Want het zijn met name de kerncentrales die geschikt zijn om snel meer of minder vermogen aan het net te leveren. Maar de groenen hebben een onzinverhaal daarover in de wereld gebracht, dat kerncentrales de werking van het net zouden tegengaan of het net zelfs zou gaan blokkeren. Alles uit hun duim gezogen, ideologische onzin hebben ze verkondigd, maar het tegendeel is waar. De kerncentrale Isa 2 kon binnen enkele seconden het geleverde vermogen van 1500 MW terugbrengen naar 750 MW. Maar ook omgekeerd. Dat konden ze snel regelen met behulp van schuivende brandstofstaven in de kernreaktor. Dat werd zo geregeld onder de regering van Helmut Schmidt. En het was Helmut Schmidt met zijn regering die besloot om kerncentrales te gaan bouwen.

Die zijn namelijk CO2-neutraal en ze zijn prima regelbaar om het net zodoende in balans te houden. Maar hetzelfde qua regelbaarheid geldt voor de kolencentrales. En we zien het want tijdens de perioden zonder zon en wind, zoals vaak in de maanden november, december en januari dan hebben wij tegenwoordig te weinig elektrisch vermogen. En dan vragen we Frankrijk en Polen met hun kerncentrales en Tsjechië met zijn kolencentrales om bij te springen. Dat het zover is gekomen is natuurlijk een enorme blunder geweest.

We zitten nu met een regering die als een olifant in de porseleinkast tekeer gaat. Ze willen mijn verwarming uit mijn huis halen en ze willen mijn auto afpakken. Maar waarom zou dat eigenlijk nodig zijn ? Zij overtuigen niet maar komen met alleen maar angstverhalen, net als tijdens de Coronaperiode.

Door mensen bang te maken blijkt het mogelijk om de meest vreemde maatregelen door te drukken. Ik had nooit durven denken dat zoiets in Duitsland mogelijk zou worden.

In Duitsland hebben we de meest hoogstaande technologie op het gebied van benzine- en dieselmotoren en dat wordt maar even snel afgedaan alsof we dat maar snel naar de schroothoop moeten brengen. En de kinderen op school wordt wijs gemaakt, dat als hun pappa hen van en naar school brengt met de BMW dat dan de aarde zal vergaan.

Het juiste bericht zou zijn, dat wij zo ontzaglijk ons best hebben gedaan met de CO2-reductie dat we die al met de helft hebben gereduceerd. En de andere helft van onze CO2-emissie wordt nu eenmaal jaarlijks opgenomen door bomen en planten en door de oceanen. Als alle andere landen hetzelfde zouden doen, dan is de gewenste oplossing al bereikt. En dat is wat we onze kinderen zouden moeten zeggen. Duitsland heeft zijn doelstelling bereikt, de anderen moeten ook eens hun best gaan doen. Maar nee, dat wordt niet gezegd. De olifant in de porseleinkast gaat gewoon door, “want we moeten naar nul”. Maar ik vertel u, dat doorgaan betekent dat Duitsland een ontwikkelingsland zal gaan worden. Ik denk niet dat het zover zal komen, want ik acht de Duitsers slim genoeg om een dergelijke politiek uiteindelijk in de stembus te laten stoppen.

Wanneer worden de mensen eens wakker ?

Daar wilde ik het juist met u over hebben. Denk u dat onze groene regering ons voor het lapje houdt. En wat vind u van die groene ondernemersgedachte met de ESG (Enviromental, Social & Governance) doelstellingen, want zullen de mensen zich nog veel langer dergelijke zaken laten opdringen, of worden ze een keer wakker ?

Dat is een belangrijk onderwerp dat u hier aanstipt. Want er wordt aangedrongen om in groene fondsen te investeren, maar alle groene fondsen hebben zich gecomitteerd aan de ESG-doelen. Ik persoonlijk heb daar geen bemoeienis mee.

Ik investeer in grondstoffen maar ook in olie en gas, want ik besef maar al te goed dat het energiegebruik in de wereld voor het jaar 2050 zal gaan verdubbelen. En een deel daarvan zal zeker worden afgedekt door hernieuwbare energie. Maar om nu te denken dat dat zonder kolen en gas zal gaan gebeuren, die heeft er nog geen kaas van gegeten, dat gaat niet gebeuren hier niet en in China ook niet. En de huidige aarzeling om in olie en gas te gaan investeren heeft alleen nog maar de prijs ervan opgedreven. En de toegenomen vraag naar diverse grondstoffen heeft een rem gezet op de bouw van windmolens. Koper, staal en goud zijn allemaal duurder geworden.

CO2-handel

Over die grondstoffen zou ik het nog een keer uitgebreider met u willen hebben. Met name over de metalen. Misschien als we het gaan hebben over uw boek “De grote energiecrisis en op welke manier die opgelost kan gaan worden”. Want hoe kan het zijn dat de elektriciteitsprijs zo enorm is gestegen sinds de introductie van de CO2 certificaten ? Hoe is dit politiek tot stand gekomen en hoe zou ik dat eenvoudig aan mijn vierjarige zoon kunnen uitleggen ? Want op dit moment zou me dat niet lukken.

Op zich lijkt het wel een verstandige gedachte. Als ik als bestuurder bepaalde ongewenste handelingen wens tegen te gaan, dan kan ik proberen die handelingen duurder te maken. In dat licht bezien werken die certificaten wel. Het werkt als volgt: alle CO2-emissies van de elektrische centrales en van de industriebedrijven zijn gekoppeld aan CO2-certificaten.

Dat betekent dat elke ton CO2 die ergens uit een schoorsteen komt van een CO2-certificaat moet zijn voorzien. Het is een soort van vergunning om CO2 uit te stoten. En de bedoeling is om elk jaar minder certificaten te gaan uitgeven zodat ze elk jaar duurder gaan worden. De Europese Unie heeft dat in zijn beleid opgenomen in de vorm van de zogeheten “green deal”. Op deze manier hoopte men dat de CO2 emissie met 2% per jaar terug te brengen, en tegenwoordig is dat 4% per jaar. De prijs van het CO2 certificaat is enorm veel duurder geworden. En als we nu kijken naar de energiecrisis en de daaraan gepaard gaande hoge prijs van elektriciteit, dan ligt dat niet aan Poetin, maar aan de dure CO2-certificaten.

Tegenwoordig moet er € 80,– per ton CO2 betaald worden, maar voor de Oekrainecrisis was dat € 20,– per ton CO2. Het is in korte tijd 4 maal zo duur geworden. Dit betekent dat een gasgestookte centrale twee maal zo duur geworden is en een kolencentrale drie maal zo duur geworden is als voorheen. Een bruinkolencentrale leverde niet zo lang geleden elektriciteit voor 3 cent per kWh. Nu met de CO2 certificaten is de bruinkolencentrale 9 cent per kWh en met een dergelijke prijsstelling zijn wij in Duitsland kansloos tegen China en Ameika die stroom geleverd krijgen voor 3 cent per kWh. Deze hoge elektriciteitsprijs doet zich voelen bij de industriebedrijven. De energie-intensieve industriële productie is in Duitsland inmiddels met 25% afgenomen.

Dit is een zelfveroorzaakte crisis. Want natuurlijk zou je best wel aan CO2 emissiereductie kunnen doen, maar niet op de manier van de afgelopen 3 jaar. Je kan niet zo maar een industriestructuur binnen een periode van 3 jaar op zijn kop zetten (zonder schade te veroorzaken).

Zoals het nu gaat, gaat het veel te snel en de financiële belasting is veel en veel te hoog. Het legt een te zware financiële druk op zowel industriële bedrijven, het midden en kkleinbedrijf, zoals de bakkers, maar ook op de burgers. Toen minister Habeck zijn omstreden wetgeving moest intrekken, zei hij dat het maar om een poging ging om mensen meer bewust te maken. Maar het was de zoveeste poging om mensen de wet voor te gaan schrijven welke verwarming ze nog wel en welke ze niet meer mochten gebruiken. En nu dus iets bewerkstelligen via de prijs voor CO2. Ze hebben me wel eens gevraagd hoe of ik het dan zou gaan doen. Ik ben voorstander van een CO2- heffing, maar dan wel één die ook in Amerika en ook in China van toepassing is. Zodat men daar eenzelfde inspanning gaat verrichten als bij ons. Maar zoals het nu gaat doen wij van alles in ons eentje. En we zien in Duitsland elektrische auto’s op de weg verschijnen die in China zijn gemaakt met Chinees staal en accupaketten gefabriceerd met behulp van Chinese kolencentrales. En de CO2 voetafdruk van die elektrische auto’s is fors.

Daar heeft professor Sinn zich in het verleden al over uitgelaten. Die CO2- voetadruk van dergelijke elektrische auto’s is dusdanig hoog, dat ze pas na 100.000 km in totaal minder CO2 emissie beginnen te veroorzaken. Dus hoe raar en hoe onverstandig is dit ?

En sommigen zullen wellicht denken, nou ja, de bedoeling is toch goed ? Maar ik kan we niet aan de gedachte onttrekken, dat een bepaalde groep mensen het zou toejuichen als de industrie wegtrekt uit Duitsland.

Neem bijvoorbeeld de voormalige staatssecretaris van economische zaken. Hij is inmiddels afgetreden. Hij heeft een keer gezegd:

“als de duitse industrie vindt dat de elektriciteitsprijs te hoog is, dan moeten ze maar vertrekken naar een land waar de elektriciteitsprijs lager is.”

Deze man heeft geen enkel empathisch vermogen, hij beseft niet wat het betekent om elke ochtend vroeg op te staan om naar je werk te gaan om daar een stuk goed geschoold vakwerk te leveren en om mooie auto’s te bouwen. Deze (voormalige) staatssecretaris zit er niet mee om deze werknemers hun werk af te pakken en om ze werkloos te maken. Dit is in feite toch niets anders dan de opzettelijk vernietiging van Duitsland

Het is a-sociaal. Ik denk daar ongeveer hetzelfde over, waarschijnlijk exact dezelfde mening. Ik heb er ook een enquete onder mijn kijkers over gehouden. En een grote groep denkt er ook zo over dat er sprake is van opzet.

Men neemt het nog steeds op de koop toe, dat wij een voorbeeld voor de rest van de wereld zouden moeten zijn. Men denkt dan: “Duitsland mag geen nieuwe schuld op zich laden”. En op die manier wordt het gebracht, refererend aan het donkere verleden van Duitsland (in de tweede wereldoorlog). Wij gaan de goede dingen doen en daarvoor moeten we nu eenmaal wat extra offers brengen.

Maar we moeten ook eens kijken naar de mensen die ons dergelijke verhalen voorhouden. Wat voor voorbeeldgedrag zij zelf laten zien. En dan zien we een minister die zich door het regeringsvliegtuig 150 km verderop laat brengen om naar een voetbalwedstrijd te gaan. Zo’n minister heeft geen enkel besef op wat voor manier de gewone mensen de eindjes aan elkaar moeten knopen.

Ik neem aan, dat de minister misschien denkt dat ze het voor het goede doel doet, maar we mogen wel zeggen dat ze haar denkbeelden wel heel erg ideaal voorstelt.

Voor ons gewone mensen telt echter de harde realiteit, namelijk dat veel bedrijven op de wereldmarkt moeten concurreren en met onze idealen worden we met de werkelijkheid geconfronteerd. En daarbij mogen we de situatie van de gewone werknemers in Duitsland niet uit het oog verliezen.

Ja, professor, over die CO2 handel heb ik nog één of twee vragen, namelijk ten eerste of u ermee bekend bent dat er mogelijk bedrog is gepleegd met CO2-certificaten waarbij een Duitse bank betrokken zou zijn geweest. Pas vorig jaar heeft het Handelsblad daar een artikel over geschreven. Er was zelfs sprake van het witwassen van geld. Er is ook gesproken over de mogelijke betrokkenheid van de Kumex bank (bekend van de cryptomunt Ku-coin), maar dat blijft in stilzwijgen gehuld.

Kan het zijn dat ergens iemand zijn zakken aan het vullen is ? Hoe ziet u dat ?

Het spreekt voor zich , dat bij het toepassen van een dergelijk instrumentarium, er forse geldstromen in gang worden gezet. En dan ligt fraude al snel op de loer. Eén zo’n nieuw instrumentarium is de 13 cent per liter CO2-heffing op benzine en dieselbrandstof en de meeste mensen hebben er nog nooit van gehoord. Als u nu gaat tanken dan betaalt u op dit moment 13 cent CO2-heffing op een liter benzine of diesel. Maar dat bedrag gaat elk jaar omhoog. Dat geldt komt dan bij het klimaatfonds van minister Habeck terecht en uit dat fonds betaalt hij dan weer de eigenaren van zon- en windfarms.

Als je het goed beschouwt worden de automobilisten uitgemolken en betalen zij de winsten van de windmolen-eigenaren. Voor die automobilisten komt er nog wat bij. De overheid heeft wettelijk geregeld dat er biobrandstof toegevoegd moet worden aan de benzine. Maar er bestond een regeling dat je mocht afwijken van die verplichting als je meedeed aan een project waarbij er in China minder CO2 werd uitgestoten.

Maar nu is bekend geworden dat dat project eigenlijk niet bestaat. Er is weliswaar 4,5 miljard euro overgemaakt naar China, maar behalve het bouwen van een kippenhok hadden ze verder niets gedaan met dat geld. En dat heeft wèl de krant gehaald. En dan beginnen de mensen zich toch wel een keer af te vragen; hoe kan het dat in Duitsland op zo’n manier 4,5 miljard wordt verduisterd.

Jaren geleden was er een plan voor een snelle treinverbinding, maar dat plan ging helaas niet door omdat men toen 4,5 miljard euro te duur vond. En vroeger zou een minister van milieu voor een dergelijke zaak moeten aftreden. Maar dat is tot op heden niet gebeurd. Er wordt ook door de media nauwelijks aandacht aan geschonken. Daarom is het goed dat er een videokanaal als Kettner edelmetaal bestaat, waar je nog wel kan horen wat voor fouten er gemaakt zijn door onze bestuurders. Het ethisch bewustzijn is bij onze regering niet zo sterk aanwezig.

Bedrijven vertrekken

We hebben bij de Europese verkiezingen reeds gezien dat er nauwelijks nog een politieke legitimering bestaat en dat de jongeren erg verdeeld zijn. Ik wil het graag even over hebben wat mij als ondernemer bezig houdt en ik denk dat elke ondernemer vandaag de dag wel over zijn toekomst nadenkt, mede gelet op het feit dat nogal wat bedrijven uit Duitsland vertrekken. En hoe moet het dan verder als we lezen dat een chemiereus als BASF alleen nog maar in China gaat investeren. Een aantal MKB ondernemingen is ook niet langer levensvatbaar met de huidige energiekosten. Persoonlijk voel ik me best wel aangesproken als u zegt dat Duitsland afglijdt naar de status van ontwikkelingsland. Ik hoop maar dat we dat tij nog kunnen keren.

Inderdaad, we hebben te maken met een enorme export van kapitaal. U noemde BASF al. Een aantal ondernemingen is al verhuisd richting oosten (Polen), maar ook naar Azië en naar Amerika (Verenigde Staten). Eigenlijk hadden wij een heel hoog welvaartsniveau mede dankzij de hoge lonen die we konden betalen. En dat hadden we mede te danken aan onze industrie.

De industrie had een 25% aandeel in ons bruto nationaal produkt. Maar dat aandeel is flink aan het zakken. Een stof als Ammoniak wordt in Duitsland bijna nergens meer gemaakt. De productie van Silicium en Aluminium is enorm teruggelopen.

En de bestuurders van de bedrijven moeten steeds vaker afwegingen maken met doorgaan of stoppen en ook afvloeingsregelingen kosten nu eenmaal geld. Investeringen kan je over een periode van jaren afschrijven. Maar een fabriek die er mee stopt, die moet je (noodgedwongen) in één keer afschrijven. Maar wat moet een eigenaar van een glasfabriek in Thüringen die me vertelt dat de elektriciteitskosten 10% van zijn fabricagekosten bedragen. Dan denk je, nou dat klint best goed. Maar wat nu als de stroomkosten 30% van je fabricagekosten bedragen zoals bij een Turkse kennis van me.

Maar op de concurrerende wereldmarkt kan je niet aankomen met een 30% hogere prijs. En wat zien we dan gebeuren ? Het hoofdkantoor van zo’n bedrijf blijft in Thüringen, maar de productie verdwijnt naar Oost-Europa. En dat gebeurt bijna dagelijks. Daarom heb ik een website gemaakt: “red de industrie”. En daar vertellen we wat er gebeurt.

Het gebeurt stilletjes en niemand schijnt zich er druk over te maken. Het komt niet voor in de statistieken (en het haalt de krant niet). En het parlement hoor je er niet over.

Er wordt niet over gesproken en dat baart me zorgen. De europese verkiezingen hebben al een beetje aangetoond dat je niet eindeloos banen kan opheffen en mensen op hoge kosten kan jagen, zoals met de verwarmingswet. De regring was te opdringerig mensen de wet aan het voorschrijven wat voor verwarming ze nog wel en niet meer mochten gebruiken. Want minister Habeck van milieu die wist alles nu eenmaal beter en uiteindelijk staat hij dan raar te kijken dat mensen niet meer op hem stemmen.

Er is nu een klein begin gekomen van een wat andere regeringsstijl. Maar een blijvende verandering zie ik nog niet gebeuren. Maar een dergelijke schoffering van 20 miljoen huishoudens zullen ze voorlopig wel uit hun hoofd halen. En we zien dat ook het CDU bakzeil heeft gehaald met het europese “Verbrennerverbot”. Ook mevrouw Von der Leyen begint enigszins terug te krabbelen en begint nu over de mogelijkheid van synthetische brandstoffen te praten. Het is een signaal aan de Duitse bedrijven dat er wellicht toch nog een toekomst is voor benzine en dieselauto’s in Duitsland.

Warom investeren in kernenergie ?

Ik had gisteren een interessant gesprek met (Christian) Olearius die me vertelde dat men werkelijk van plan was om de verbrandingsmotoren compleet af te schaffen, maar dat men eigenlijk ook niet goed op de hoogte is wat er dan voor in de plaats zou moeten komen. Verdere ziet de regering ook wel dat bedrijven Duitsland aan het verlaten zijnen wellicht dat zij daar nog iets aan kunnen doen met belastingmaatregelen. Minister Habeck heeft een beleid gevoerd waardoor de concurrentiepositie van Duitsland een stuk slechter is geworden. En met de sluiting van de kerncentrales heeft men zich voornamelijk laten leiden door dat Fukushima ongeluk in Japan.

Denkt u dat we de kerncentrales alsnog aan de praat kunnen krijgen ?

Die gedachte is eigenlijk al te laat. De (inmiddels gevallen) coalitie heeft de kans gehad, maar heeft de gemaakte blunder ook niet meer hersteld. En dat valt met name de Groenen te verwijten. Maar ook mevrouw Merkel die dat in gang heeft gezet. Midden in een energiecrisis 6 kerncentrales sluiten. Het is werkelijk onvergeeflijk. Ook het feit dat men nooit kernenergie serieus heeft genomen.

Het was de taak van de Groenen geweest om in dit geval het landsbelang te laten prevaleren boven het partijbelang. Dat was politiek van niveau geweest. Maar dat is niet gebeurt. In plaats daarvan vinden ze zichzelf geweldig en geven ze elkaar schouderklopjes. In principe kunnen we nog een paar kerncentrales van de ondergang redden. In Beieren denkt de deelstaatregering erover om de kerncentrale Isa 2 gereed te maken voor in bedrijfsname.

Isa 2 stond erom bekend dat die centrale een bijzonder hoog veiligheidsniveau heeft. Maar de landsregering vond het prachtig dat in Baden-Württemberg en Sleeswijk-Holstein de kerncentrales met zuur werden behandeld (ogenschijnlijk) met als doel ze voor eens en altijd onbruikbaar te maken. In Baden-Württemberg vond men het zelfs nodig om de koeltorens met explosieven op te blazen, zodat het voor een volgende regering ondoenlijk zou worden om die centrales weer in bedrijf te nemen.

We zien hier een onnodige vernieling van staatseigendom, het is ongehoord. We moeten echt de deelstaatregering van Beieren in de gaten houden en ze zo nodig aanspreken op hun gedrag. Het was toch heel eenvoudig geweest om die centrales nog voor een jaar als reserve gereed te houden, zodat we de mogelijheid hadden gehad om ze indien nodig snel te reactiveren. Met dat in gedachte hadden we lagere elektriciteitsprijzen en een betere netstabiliteit in Beieren kunnen hebben. Het alternatief is natuurlijk om stroom uit Tsjechië en Frankrijk te importeren. Maar tijdens Dunkelflauten moet blijken of het wel zo verstandig was om onze kerncentrales te sluiten en ons praktisch volledig over te leveren aan zon- en windenergie.

Geen enkel ander land volgt ons voorbeeld op dit gebied. Ik wil het nog wel even herhalen. Geen enkele ander land ter wereld maakt zijn energievoorziening volledig afhankelijk van zon- en windenergie. In Noorwegen hebben ze tenminste nog waterkracht. En waterkracht is goed regelbaar. In Frankrijk wilde de regering wel richting zon- en wind, maar Le Pen is er op tegen. Steeds meer worden er bezwaren geuit tegen windturbines met betrekking tot geluid bijvoorbeeld. Maar als er in Frankrijk ook een elektriciteitstekort gaat optreden, dan is het nog maar de vraag of ze ons uit de brand gaan helpen. En over die wederzijdse levering bestaat nu nog wel een verdrag. En dat verdrag verplicht elke leverancier om bij te springen. Maar de Fransen beginnen het ook door te krijgen dat wij met ons gedrag de elekriciteitsprijs in Europa omhoog aan het stuwen zijn. En dat vinden ze niet prettig, dus dat zal nog wel wat getouwtrek worden, we moeten maar zien hoe dat afloopt.

Wat als Frankrijk uit het leveringsverdrag stapt?

Heel goed, dat u dit onderwerp naar voren brengt, meneer Vahrenholt. Wat vind u ervan als Frankrijk zou besluiten om uit dat leveringsverdrag te stappen?

Dat zou er onmiddellijk toe leiden volgens Marie le Pen dat Frankrijk uit de EU elektriciteitsmarkt zou stappen. En daarmee is die vraag beantwoord. In Frankrijk betaalt men slechts de helft voor elektriciteit van wat wij ervoor moeten betalen. En dat zou toch een signaal moeten zijn voor een tijdschrift als “Der Spiegel” of voor de tv zenders ZDF en ARD of de zuid-duitse krant.

Men had in Duitsland wel altijd kritiek op die fransen met hun elektriciteitsvoorziening die gebaseerd was en is op 80% kernenergie. Maar wat deden die fransen dan eigenlijk fout ?

Maar als we naar het geld kijken dan betalen we in Duitsland aan de stroombeurs 9 cent per kWh en in Frankrijk 5 cent per kWh. Maar als het bij ons krap gaat worden, krijgen wij dan nog stroom uit Frankrijk of niet ? Waarom wordt daar niet over gesproken ? Langzaam begint de groene verf een beetje te bladderen.

Leveringszekerheid van energie

U bent zelf lid van de SPD en politiek actief of actief geweest, wat is uw mening, hoe denkt u dat onze regering zal reageren, als Frankrijk besluit om uit het leveringsverdrag te stappen, mede gelet op wat Marie le Pen daarover heeft gezegd ?

Ik vermoed dat onze regering zal proberen om daarover een klacht in te dienen en ze zullen het gooien op het vrije verkeer van elektriciteit binnen de Europese Unie.

Maar het laat wel zien dat het wel eens het einde van de EU kan gaan betekenen als ze zo over elkaar heen gaan rollen. Want zie er maar eens wat tegen te doen als ze ons geen stroom willen leveren. Ze kunnen natuurlijk proberen om de exploderende elektriciteitsprijs te matigen door die te gaan subsidiëren (denk aan het ‘prijsplafond’) maar dat gaat ten koste van de staatsschuld en dat leidt dan weer tot een hogere inflatie. Want we moeten niet vergeten dat die absurd hoge elektriciteitsprijzen mede de oorzaak van de inflatie zijn.

Als de bakker 50% meer voor energie moet betalen, dan worden zijn broodjes ook duurder en dat zwengelt de inflatie aan. Maar volgens minister Habeck is geld nu eenmaal geen probleem, dat kunnen we altijd wel bijdrukken. Maar de gevolgen van dat geld bijdrukken daar heeft de minister het dan niet meer over.

Onze staatsschuld vormt een probleem voor onze kinderen. En die staatsschuld moet met rente terugbetaald worden. Net zoals de Coronaschuld nog aan ons hangt. En al waren die schulden dan allemaal maar even tijdelijk, terug betalen moeten we uiteindelijk toch.

Dus zo’n prijsplafond instellen (voor energie) lost niets op en het is maar goed dat de FDP (met minister van financiën Lindner) voet bij stuk houdt (geen extra schulden maken).

En als de grondwet met de maximum staatsschuld wordt veranderd (wordt losgelaten), dan worden we een land met grote staatsschuld zoals Griekenland en Italië. En wat gaat dat dan betekenen voor onze internationale reputatie.

Over dat onderwerp had ik laatst een interessant gesprek met Thilo Sarrazin, ik vermeld de link naar dat gesprek onderaan deze video. Hij heeft dezelfde mening daarover als u.

Om nog even terug te komen op dat leveringsverdrag. We zullen hier tenminste een noodplan moeten hebben. We moeten nagaan wat er met de Nordstream pijpleiding moet gebeuren. De media leggen alleen nog maar een rookgordijn over de Nordstream pijpleiding. We zijn al bijna een actieve deelgenoot in de oorlog in Oekraine. Maar we zouden ons dan niet mogen mengen in besprekingen met Rusland ? Wat is uw mening hierover?

Ik denk dat er zeker een wapenstilstand in zicht is en dat er afspraken over Oekraine gemaakt zullen gaan worden. En op den duur lijkt het me onvermijdelijk dat we weer zaken zullen gaan doen met Rusland. Door geen zaken met Rusland te doen brengen we onszelf grote schade toe, gelet op de prijs van energie en op de prijs van grondstoffen.

Als men blijft roepen dat we geen zaken meer met Rusland mogen doen, dan wordt het uiteindelijk heel moeilijk voor ons. En velen hopen dat die tijd weer terugkomt van de levering van het goedkope Russische aardgas. Echter, de Amerikanen is dat altijd al een doorn in het oog geweest. Dat wij ondanks de dure energiegtransitie nog altijd de beschikking hadden over goedkoop Russisch gas. Want we hadden goedkoop gas voor onze industrie en goedkoop gas voor onze gascentrales. En dat is allemaal vernietigd. Hier zitten partijen achter die er een groot belang bij hadden om onze goedkope energievoorziening te laten verdwijnen.

En wij waren zelfs bereid om duur m.b.v. fracking geproduceerd schaliegas uit Amerika te gaan importeren. Een product wat bepaald niet milieuvriendelijk is.

Maar men vindt dat blijkbaar in orde. Maar we zouden net zo goed zelf schaliegas kunnen aanboren, maar dat gebeurt nu eenmaal niet. Maar ik hoop dat we dat in de toekomst wel zullen gaan doen. Maar eerst maar eens die Nordstream pijpleiding in bedrijf zien te nemen. Het feit waar we op dit moment mee zitten, is, dat Oekraine de doorvoer van Russische aardgas naar Oostenrijk niet langer wenst toe te laten en om dat eind dit jaar te gaan afsluiten. Slovenië, Hongarije en Italië krijgen ook nog Russisch gas, maar niemand praat daar over. En Oekraine ontvangt anderhalf miljard euro voor het laten doorvoeren van dat Russische aardgas. Maar Oekraine krijgt nu zo veel geld van het westen dat ze die anderhalf miljard niet eens meer nodig hebben. Het wachten is nu op de verkiezingsuitslag in Amerika die wellicht tot het einde van die oorlog zou kunnen leiden. En als die oorlog voorbij is, dan komen ook de handelsbetrekkingen tussen Oost en West weer in beeld.

Goud en zilver

Ja, dat zal zeer zeker gaan gebeuren. Ik wilde nog even een gespreksonderwerp naar voren brengen, namelijk het grote belang van goud en zilver. Daar zijn we beiden enigszins bij betrokken, want u bent toch zelf president commissaris van Arubis AG, de grootste koperproducent van Europa. Wij houden ons bezig met edelmetalen, maar met name de grondstoffensektor ligt meer op uw gebied en daarbij bent nu werkzaam als president commissaris bij Arubis AG, het bedrijf dat een grote investeerder is in hernieuwbare energie. Kunt u me zeggen wat voor rol edelmetalen als goud en zilver spelen bij de Energietransitie ?

Ten eerste is Arubis de grootste goudproducent van Duitsland. En als we koper produceren dan zit er ook nog wel eens wat goud bij. De grondstoffen spelen een grote rol bij de energietransitie. Een grote windmolen vraagt alleen al om 30 ton koper en de koperprijs is de afgelopen jaren gestegen van € 6.000 naar € 10.000 per ton. En die zal nog wel een stuk hoger uitkomen, men denkt in de richting van de € 14.000 per ton.

Dat komt omdat ook het elektriciteitsnet verzwaard moet worden. En om een nieuwe kopermijn in bedrijf te nemen ben je jaren verder. Bij Arubis zijn we gespecialiseerd in het hergebruik van koper, 40% van onze productie komt uit hergebruikt materiaal. Maar op zich komen we koper tekort en dat geldt ook voor de zeldzame aardmetalen.

Intussen geldt dat ook al voor aluminium en voor zink en voor nikkel. De prijs van goud hangt weer van hele andere factoren af. Dat hangt samen met de hoogte van de inflatie en de geopolitieke stabiliteit. We zien dat door de oplopende staatsschulden het vertrouwen in de valuta afneemt. En daardoor stijgt de vraag naar goud. Een aantal banken zijn bezig met het inkopen van goud. Met name China en Rusland gaan prat op hun grote goudvoorraad. Zij geven er de voorkeur aan om hun dollarreserves in goud aan te houden.

Een aantal landen heeft ervaren dat als je ruzie met Amerika krijgt, dat dan je geld daar niet veilig meer is. Dat is onder andere gebeurd met de Russische banktegoeden in Amerika, ik meen dat het om 3 miljard zou gaan. Daardoor zijn ook andere landen gaan opletten, zoals Zuid-Afrika en Brazilië. En die denken dan: we moeten heel goed op onze centjes passen voor het geval onze grote broer ons met wantrouwen tegemoet begint te treden. Dan hebben we liever goud in ons eigen zak, dan dollars bij hun op de bank. Ik vermoed dat de vraag naar goud daarom zal blijven stijgen. En het ontginnen van een nieuwe goudmijn blijft een lastig probleem.

De ontwikkeling van de goudprijs

Nu nog even een aandachtspunt voor onze kijkers. Wij hebben het over uw meest recente boek gesproken, maar één van uw eerste boeken is toch wel het vermelden waard, de titel ervan is ‘Unerwünschte Wahrheiten: was Sie über den Klimawandel wissen sollten’(erschienen in September 2020). Kunt u daar nog een kleine toelichting op geven ?

Ja, in dat boek hebben wij (co-auteur Sebastian Lüning en ik) geprobeerd om al die zaken die sterk worden overdreven terug te brengen naar de wetenschappelijke basis ervan.

Neem bijvoorbeeld de voorspelde stijging van de zeespiegel, die zou tot het jaar 2100 tussen de 2 en 7 meter gaan stijgen. Maar de wetenschappelijke bronnen komen niet verder dan maximaal 2 mm per jaar. En over 70 jaar is het zover. En volgens de wetenschap komt de stijging van de zeespiegel dan uit op iets tussen de 15 en 20 cm.

Het beste advies wat we dan kunnen geven is het ophogen van de dijken met 20 centimeter. Dat blijft dus beheersbaar, maar dat geldt ook voor de ontwikkeling van de temperatuur. Het is toch opvallend dat als het een keer lekker weer is, dat we dan meteen moeten horen wat voor een catastrofale dag is, de heetste dag sinds de een of andere gebeurtenis. Maar gewoon een dag met lekker weer, dat horen we nooit meer. Dat de temperaturen gestegen zijn, dat weten we nu allemaal wel. Maar dat is echt geen drama. Want als het tussen de 1,5 en 2 °C warmer is gewordendat hebben we in Hamburg het klimaat gekregen van wat Frankfurt vroeger had en Frankfurt heeft dan op zijn beurt het klimaat van Freiburg gekregen. Maar dat is echt niet het einde van de wereld.

Diegenen die mijn boek hebben gelezen snappen dat je niet elke dag in angst hoeft te leven. We hebben alle tijd om orde op zaken te stellen.

Zodat de voorspelde rampen zullen uitblijven. En de grote klimaatramp zal echt niet plaats vinden.

Met deze mooie uitspraak zijn we aan het einde van dit gesprek gekomen. Onder aan de video zullen onze kijkers de links naar de besproken boeken kunnen vinden. Daar vinden zij ook meer informatie over andere bronnen.

Professor, als u meer informatie voor onze kijkers heeft dan zal ik het graag onder deze video gaan vermelden. Ik dank u hartelijk voor uw tijd. Het was fijn u weer gesproken te hebben. En ik zie uit naar een volgende ontmoeting met u.

***